'Ik heb een vraag. Als de paus de vertegenwoordiger van Jezus op aarde is,wat zou Jezus dan in deze omstandigheden hebben gedaan?' De vraag aan bisschopMuskens van Breda, gesteld door regisseur Costa-Gavras, is helder. Het antwoordhelaas niet. De monseigneur legt een rookgordijn. Hij wijst liever op dedubieuze rollen die ook Churchill en Roosevelt in de Tweede Wereldoorlog hebbengespeeld. De hand in eigen, katholieke boezem steken kan of wil hij niet.
De discussie tussen de filmmaker en de bisschop vond vorig jaar op 11 septemberplaats tijdens het Filmfestival in Vlissingen. De discussie was georganiseerdnaar aanleiding van Costa-Gavras' film Amen. Daarin wordt vergeefs gezocht naareen antwoord op de vraag waarom het Vaticaan, in de persoon van paus Pius XII,zich nooit openlijk heeft uitgesproken tegen de jodenvervolging door de nazi's.
De film volgt twee personages - de Duitse protestant Kurt Gerstein en dejezuïetenpriester Riccardo Fontana - tijdens hun vruchteloze pogingen de pausertoe te bewegen de jodenvervolgingen te veroordelen.
Gerstein heeft echtbestaan. De hygiëne-expert van de Waffen SS is als een van de eersten op dehoogte van de vernietigingskampen, wanneer collega's hem tonen dat het nota benedoor hem zelf als verdelgingsmiddel van ongedierte gesuggereerde Zyklon B wordtgebruikt om joden mee te vergassen.
Na de eerste ontzetting besluit hijde SS van binnenuit te bestrijden. Hij maakt notities van alle leveringen enwendt zich, gewapend met die gedetailleerde informatie, keer op keer tot deheilige vader. Naar later zal blijken, vergeefs.
Hoewel Costa-Gavras in dediscussie met de bisschop benadrukt dat hij geen rechter is en de film geenproces, laat hij er in Amen geen twijfel over bestaan dat hij vindt dat de pausde morele plicht had zijn mond open te doen. Dat had al gekund in 1933 toenHitler aan de macht kwam, en twee jaar later toen er wetten tegen joden werdenuitgevaardigd, of in 1938, toen de Kristallnacht plaatsvond.
Costa-Gavrasspreekt zijn verbazing uit over het feit dat de paus in zijn talloze toesprakennooit het woord 'joden' gebruikte, en maar bleef weigeren de nazi's teveroordelen.
In de zwak geleide discussie kan de monseigneur te vaak eenvraag omzeilen met wedervragen of weinig terzake doende anekdotes. Wel komt hijtegen het einde van het gesprek alsnog met een soort antwoord op de vraag watJezus gedaan zou hebben. Pius XII, vertegenwoordiger van Jezus op aarde, is nietaan ons, gewone stervelingen, maar aan de Lieve Heer rekenschap verschuldigd.
Opvallend genoeg trok Costa-Gavras toen ik hem eerder die dag interviewde eenvergelijkbare conclusie. 'De paus zweeg, ondernam niets en heeft naderhand ooknooit iets uitgelegd, wat nogal bizar is. Ik kan alleen maar gissen naar zijnmotieven, maar uiteindelijk zal hij aan God moeten uitleggen waarom hij bleefzwijgen.
Sommige historici hebben beweerd dat Pius XII pro-nazi was, maardat is niet waar. Hij was wel pro-Duits. Hij zou de nazi's het hand boven hethoofd hebben gehouden om te voorkomen dat de goddeloze communisten de machtzouden grijpen. Dat is mogelijk, maar niet voldoende. Ik denk dat hij vooral hetVaticaan wilde beschermen, maar je zou toch hopen dat een paus een brederevisie heeft.
De meest idiote verklaring die ik heb gelezen is dat nietsdoen erger heeft voorkomen. Erger voorkomen? Er zijn zes miljoen joden vermoord!'
Anders dan collega's als Martin Scorsese en Abel Ferrara is Costa-Gavras (in 1933 in Griekenland als Konstantinos Gavras geboren) geengefrustreerde katholiek. Hij werd wel met christelijke waarden opgevoed, maarbesloot lang geleden dat woord en daad van de kerk onderling te ver uitelkaarlagen om serieus te kunnen nemen.
Costa-Gavras zag Rolf Hochhuthstoneelstuk Der Stellvertreter (1961), dat de basis vormde voor Amen, in 1964 inParijs. Zijn vrienden Michel Piccoli en Jorge Semprún waren betrokken bij deuitvoering. Piccoli speelde de rol van Riccardo en Semprún had Hochhuths stuknaar het Frans vertaald.
De regisseur herinnert zich de voorstelling noggoed. 'Een extreem-rechtse priester beklom het podium en sloeg de paus eenbloedneus. Mensen als Camus vroegen zich kort na de Tweede Wereldoorlog wel afwaarom de paus gezwegen had, maar pas met Der Stellvertreter, nota bene door eenDuitser geschreven, drong de vraag door tot een groter publiek. Toen ik hetstuk zag, was ik nog geen filmregisseur. Ik studeerde literatuur aan de Sorbonne. Pas later ontdekte ik dat film veel beter bij mijn wezen, mijn energie past.
Eind jaren zeventig (Costa-Gavras is inmiddels een begrip dankzij films als Z enÉtat de siège- GB) probeerde ik het stuk te verfilmen, maar de rechten blekenbezet. Bij wie ze lagen is me nooit helemaal duidelijk geworden. Een of anderFranco-Italiaans gezelschap. Hochhuth heeft altijd beweerd dat het Vaticaanerachter stak, maar dat weet ik niet.
Vijf jaar geleden kwamen de rechtenalsnog vrij. Ik wilde het nog steeds verfilmen, want ook zestig jaar na deoorlog en veertig jaar na het boek had een film bestaansrecht. De katholiekekerk zwijgt immers nog steeds over belangrijke kwesties. Wanneer heeft hetVaticaan zich ooit uitgesproken tegen de dictators in Zuid-Amerika of Afrika? EnJohannes Paulus II, op zich een goede paus, maar hij verbiedt wel het gebruikvan condooms in Afrika. Het is het Vaticaan dat hem deze onchristelijke, zelfsinhumane kant opduwt.'
Het was niet eenvoudig van het toneelstuk een filmte maken. 'Er zit geen film in het stuk. Alleen maar praten, praten, praten.Alle aandacht gaat uit naar de paus, maar met dat personage kon ik niet veel. Ikbegreep niets van hem, had geen idee wat zijn motivaties waren. Vandaar dat ikin de film de aandacht heb verschoven naar Gerstein en Riccardo.'
Vooralde Duitse acteur Ulrich Tukur als Gerstein maakt grote indruk. 'Toen ik Tukurzag wist ik het meteen. In het Duitse theater is hij een grote ster, tochstraalt zijn houding nederigheid uit, wat heel goed past bij Gerstein. Als er altwijfel was, dan verdween die toen bleek dat Tukur als kind in hetzelfde gebouwhad gewoond als Gerstein. Dat kon geen toeval zijn.'
In de film worden deemoties - in tegenstelling tot films als Schindler's List en La vita è bella -bewust klein gehouden. Zo worden geen beelden uit de gaskamers getoond. De enigekeer dat we dicht bij de horror van de vernietigingskampen komen, is als wezien hoe een SS'er zijn plaats achter een kijkgat in een van de gaskamersafstaat aan Gerstein. Het is diens eerste kennismaking met de gruwelijkheden, ende ontzetting is van zijn gezicht af te lezen.
Ook de transporten wordenterughoudend in beeld gebracht. Regelmatig rijden treinen af en aan. Zijn dewagondeuren dicht, dan weet de kijker dat ze vol met slachtoffers zitten, staanze wagenwijd open, dan begrijpen we dat de trein op weg is naar weer een nieuwelading.
'Al vanaf het begin wisten we dat we de horror van de holocaustniet wilde laten zien. In het theater kan je dat wel doen, omdat iedereen weetdat het niet echt is. Maar op film ziet alles er zo realistisch uit dat hettonen daarvan bijna obsceen is. Bovendien wilde ik dat het publiek zich zelf eenbeeld zou vormen van de gruwelijkheden, om zo de emoties van Gerstein beter tekunnen begrijpen.'
Kurt Gerstein, de eenling die in opstand komt tegen demachthebbers, het zit in Amen en in bijna alle films van Costa-Gavras. Het isook de taak die de filmmaker hier op aarde voor zichzelf ziet weggelegd. 'Ikbeschouw politici als architecten en loodgieters. Soms heb je de een nodig, danweer de ander. Ze zijn niet altijd even goed in wat ze doen, maar soms heb jeweinig keus. Het is mijn taak, mijn plicht zelfs, ze zo kritisch mogelijk tevolgen. Om op te komen voor de zwakkeren. In zekere zin is dat ook de reden dater ooit geloven zijn ontstaan. Pas later werden die overgenomen doormachtswellustelingen, die als koningen hun terrein begonnen af te bakenen. Ookfilmhebbers hebben macht, al hoop ik niet te veel. Ik wil met mijn films mensenalleen aan het denken zetten, ook al betekent dat soms dat ze totaal andereconclusies trekken dan ik.'
Costa-Gavras wordt wel de uitvinder van depolitieke thriller genoemd. Met de nadruk op thriller, want politiek klinkt hemte veel als verborgen agenda's en gedateerde verhalen. 'Ik herinner me nog toenZ in Parijs werd vertoond. Een recensent was zeer onder de indruk en noemde hetde belangrijkste politieke film van het jaar. De volgende dagen bleef de zaalleeg. In interviews drukte ik de journalisten op het hart de film toch vooraleen thriller te noemen. Vervolgens draaide de film 45 weken aaneengesloten.'
Ook al noemt hij zich liever geen politieke filmer, het is toch opmerkelijk datCosta-Gavras niet meewerkte aan de film 11'09''01 - September 11, waarin 11regisseurs uit 11 verschillende landen in 11 minuten en 11 seconden hun visie opde aanslagen in New York en Washington mochten geven. De film wordt vrijwelaansluitend op de discussie met bisschop Muskens vertoond in Vlissingen entoevallig zien we hem samen.
Achteraf vraag ik de regisseur waarom zijnnaam niet op de titelrol prijkt. 'Ik ben wel gevraagd door Jaques Perrin (desamensteller - GB), maar ik kon geen goed idee verzinnen. Het moest allemaal ookheel snel. We hadden twee maanden, of zoiets. Voor mij was het een te groot, tecomplex drama. Ik zat nog met te veel emoties en was nog niet eens begonnen metnadenken, laat staan analyseren. De analyse ontbreekt ook enigszins in de film, de meeste verhalen blijven steken op dat emotionele niveau. Dat wil overigensniet zeggen dat emoties onbelangrijk zijn, alleen via grote emoties kan je totgrootse gedachten komen.'
